مردمی بودن و توجه به «ظلم ستیری» ویژگی «هیات های اصیل یزد» است

حسین کاسب در گفتگو با بشارت یزد با اشاره به رسالت هیئت های مذهبی در بیداری و آگاهی بخشی به جامعه اظهار داشت: متن و اشعار نوحه ها می تواند متناسب با جریان فکری جامعه متغیر باشد به گونه ای که در زمان مرحوم سعادتمند، نوحه های فهادان در عین حماسی بودن، جنبه روضه خوانی داشت و خیلی به ابعاد اجتماعی واقعه عاشورا پرداخته نمی شد اما با توجه به شرایط کنونی جامعه تصمیم ما بر این بود که رویکرد نوحه های هیئت را از نظر محتوایی تغییر دهیم تا بیشتر با رویکردهای اجتماعی به قیام امام حسین و پیام آن توجه شود.

کاسب افزود: نوحه های مورد استفاده مرحوم حسین سعادتمند را استاد احمد محبی و سپس مرحوم استاد کاظم حلبی‌کار می سرودند و اشعار مرثیه های کنونی هیئت فهادان را نیز جناب سید سهراب دهقان منشادی می سراید.

وی در خصوص روند سرودن یک نوحه و اجرای آن بیان داشت: ساخت یک نوحه، شیوه های گوناگونی دارد. روش ما در هیئت فهادان، ابتدا ساختن ملودی عاشورایی به عنوان قدم اول و سپس سرودن شعر متناسب با فضای آن ملودی است. به عبارتی دیگر ملودی به وسیله شاعر به زبانی قابل فهم برای مردم و نیز فاخر و لذت بخش برای خواص ترجمه می شود. به علاوه موضوعیت کلی نوحه ها نیز از ابتدا با هم اندیشی آهنگساز و شاعر و متناسب با فضای ملودی انتخاب می شود که البته این موضوع نیز در هیئت های مختلف، متفاوت است. در این میان آنچه برای ما بیشترین اهمیت را دارد حفظ تعادل و تناسب میان آهنگ و کلام است؛ چرا که زیبایی نوحه بعنوان یک تصنیف عاشورایی در هارمونی کامل این دو و البته اجرای قوی این اثر توسط نوحه خوان است.

عده ای به دنبال مصادره عزاداری ها هستند

وی همچنین به چالش های پیش آمده برای هیئت فهادان از جمله عدم اجازه پخش زنده نوحه این هیئت در رسانه ملی اشاره کرد و افزود: کارکرد اصلی هیئت انتقال مفاهیم و ارزش های بلند عاشورایی در هر عصر و زمان است و این نکته از موارد تصریح شده در وصیت نامه امام نیز می باشد. بنا به این نظر مرثیه خوانان در طول تاریخ تشیع با استفاده از همین نغمات، در برابر زور ظالمان و تزویر عالمان ایستادگی و متناسب با مشکلات روز جامعه مرثیه سرایی کرده اند. بنابراین وظیفه نوحه خوانان امام حسین نیز بیان مفاهیم بلند عاشورایی جهت بیداری و آگاهی بخشی به جامعه است و با توجه به همین اصول و رویکردها، مفاهیمی که در هیئت فهادان بیان می شود نیز ارزش های متعالی بر گرفته از واقعه عاشورا است؛ به طوری که بدون ورود به مصادیق و با بیان کلی این مفاهیم، ارزش ها در جامعه استمرار می یابد.

کاسب همچنین بیان داشت: چالش های پیش آمده به وسیله برخی نهادها مختص به هیئت فهادان نبوده و سایر هیئت ها از جمله هیئت بعثت، شیخداد و امام زاده جعفر را نیز شامل می شود.

وی همچنین در این خصوص ادامه داد: به نظر می رسد برخی با هر هیئتی که به چرایی واقعه عاشورا و نه به چگونگی آن، بپردازد دچار مشکل است که این خود جای تاسف دارد زیرا رسالت قیام امام حسین توجه امت اسلام به چرایی و اهداف قیام بوده است نه توجه به شکل و چگونگی آن قیام؛ در تاریخ تصریح شده است اولین کسی که مجلس سوگواری امام حسین را برگزار کرد یزید بود و خواسته وی نیز صرفا عزاداری برای فرزند پیامبر بدون توجه به چرایی و ماهیت قیام سیدالشهدا بود. امروز نیز انتقادهایی که به سبک عزاداری های یزدی ها وارد می شود در این راستا است که عده ای به دنبال قلب واقعیت قیام امام حسین هستند و تمایل دارند عزاداری ها را متناسب با اهداف خود مصادره کنند. در حالی که بیداری، توجه به عدالت و ایستادگی برابر ظلم از مهم ترین اهداف قیام امام حسین بوده که همواره در عزاداری یزدی ها نمود عینی داشته است.

عزاداری ها همواره برخاسته از بطن جامعه بوده است

وی همچنین با بیان اینکه عزاداری مردم یزد برای سیدالشهدا همواره از درون مردم و بطن جامعه سرچشمه گرفته و هیچگاه یک آیین حکومتی نبوده است و باید این تلاش صورت گیرد تا این مراسم دچار شائبه مصادره به مطلوب، توسط حکومت ها نشود و همچنان خالصانه توسط عموم مردم برگزار گردد، عنوان کرد: امروزه جمیع عوامل چه داخلی و چه خارجی دست به دست هم داده تا از کیفیت عزاداری یزدی ها چه از نظر فرم و چه از نظر محتوا کاسته شود.

جذابیت نوحه ها کاسته شده است

به گفته کاسب؛ اولین نکته در بحث نوحه و مرثیه سرایی رعایت اصل سادگیست؛ زیرا نوحه همه اقشار جامعه را مورد خطاب قرار می دهد؛ بنابراین لازم است اثری ارائه شود تا خواص آن را تحسین کنند و عوام نیز بپسندند اما امسال این اصل رعایت نشده و به همین سبب از جذابیت و ماندگاری نوحه ها کاسته شده است.

کاسب، یزدی ها را در خصوص عزاداری حسینی و هیئت داری دارای تخصص و صاحب نظر دانست و گفت: بر این عقیده هستم که یزدی ها در این حوزه صاحب نظرند و حتی به جزئیات عزاداری به ویژه عزاداری در ماه محرم توجه ویژه ای دارند و بسیاری از سبک ها نیز مورد پسند آنان واقع نمی شود.

وی در این خصوص ادامه داد: نزول کیفیت نوحه های ماه محرم امسال نسبت به سال های گذشته قابل توجه بود که می توان آن را ناشی از برخی محدودیت ها و همچنین ورود افراد جدید و نا آشنا با فضا و مکتب عزاداری یزد دانست؛ در چنین شرایطی وظیفه ما این است نوحه هایی با مفاهیم اصیل و بلند عاشورایی بخوانیم تا ماندگار و تاثیرگذار باشد و روزبه روز سطح فرهنگ عزاداری یزد را بالا ببرد.

نباید مکتب اصیل عزاداری یزدی ها فراموش شود

کاسب با بیان اینکه پیشینیان این مکتب، خون دل ها خورده اند تا مکتب عزاداری یزد به اینجا برسد، گفت: حیف است که این مکتب اصیل به دلیل عدم نظارت درست بر اشعار و ملودی ها افول کند زیرا اگر این روند ادامه یابد دیگر این مراسم مورد استقبال مردم قرار نخواهد گرفت. بنابراین لازم است که جذابیت هنری در عزاداری ها وجود داشته باشد تا مردم آن را دنبال کنند و در صورت تهی شدن از جذابیت، مردم نیز دیگر از این دست عزاداری ها استقبال نمی کنند.

وی درنهایت خاطرنشان کرد: برای زنده نگه داشتن این مکتب باید اجرای اثرهای هنری در شان امام حسین و آرامش بخش برای مردم در دستورکار هیئت های مردمی یزد قرار گیرد.

 به جای پرداختن به چگونگی واقعه عاشورا به چرایی آن بپردازیم

«سید سهراب دهقان منشادی» متولد اول فروردین ۱۳۶۸ اصالتا اهل منشاد است. وی در خانواده ای فرهنگی متولد شد و به سبب علاقه به ادبیات، سال سوم دبیرستان رشته خود را از ریاضی به این رشته تغییر داد. سپس در رشته حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد و تحصیلات خود را تا مقطع کارشناسی ارشد ادامه داد.

سهراب در گفتگو با بشارت یزد، در خصوص علاقه و گرایش خود به سرودن مرثیه و اشعار مذهبی اظهار داشت: نوحه خوانی و هیئت داری همواره در خاندان ما رواج داشت و همین موضوع باعث علاقه من به این مباحث گردید اما آنچه موجب ورود جدی من به این عرصه شد آشنایی با مرحوم استاد حسین سعادتمند بود.

دهقان منشادی افزود: در ادامه نوحه سرایی را با همکاری مرحوم استاد سعادتمند آغاز و اولین نوحه را نیز برای فرزند ایشان «فرهاد سعاتمند» و هیئت شاه ابوالقاسم سرودم. تا اینکه جناب حسین کاسب شروع به نوحه خوانی در هیئت فهادان کرد و همدلی و همزبانی ناشی از رفاقت موجب شد تا همکاری ما با یکدیگر در هیئت فهادان آغاز شود.

وی در خصوص اهمیت توجه به ارزش های حقیقی عاشورا به بشارت یزد گفت: نظرم این است که ضرورت دارد به جای پرداختن به چگونگی واقعه عاشورا به چرایی آن بپردازیم اما متاسفانه این مهم هر روز بیش از پیش مغفول واقع می شود و برداشت هایی نادرست و تقلیل یافته از واقعه عاشورا درحال رواج است؛ به طوریکه عاشورا از یک تابلوی سراسر زیبایی و سرشار از ارزش های انسانی و الهی صرفا به یک واقعه سراپا خون و خشونت تبدیل شده و این نوع نگاه حتما معضلاتی را به دنبال خواهد داشت.

سهراب با بیان اینکه در کشور مکاتب متفاوت عزاداری از جمله مکتب بوشهر، تهران و البته آذربایجان به عنوان خاستگاه تشیع، وجود دارد تصریح کرد: یکی از مهم ترین مکاتب عزاداری در ایران، مکتب یزد است و هیچ یک از مکاتب دیگر نیز از نظر قدمت، پیشینه و شیوه هنری و مقبولیت میان مردم به پای این مکتب نمی رسند.

این شاعر یزدی با تاکید بر اینکه مکتب مرثیه یزد بیش از اینکه مذهبی باشد مکتبی ملی است، ادامه داد: ریشه و خاستگاه این مکتب را باید در ایران باستان و آیین سوگِ سیاوشان (سووشون) جستجو کرد. کهن آیینی که همچنان میان ایلات بختیاری و نیز مردمان شرق ایران برگزار می گردد. این مراسم که داستان سوگ سیاوش، شاهزاده ایرانی را روایت می نمود پس از ورود اسلام به این سرزمین در عین حفظ قالب اصیل خویش، ماهیت اسلامی پیدا کرد؛ سوگ سیاوش به عزای سیدالشهدا و سرو سیاوش به نخل امام حسین تبدیل شده و آیین باستانی مردمان این سرزمین به این شیوه حفظ گردیده است. بنابراین مکتب یزد همان سیاوشانی است که روح عاشورایی در کالبد آن دمیده و این سنت ملی در قالبی مذهبی در یزد ماندگار شده است.

به گفته وی، یزد نه در هجوم اعراب لطمه دیده و نه در ایلغارِ مغول و نیز از اولین شهرهایی است که مذهب شیعه امامیه را به رسمیت شناخته و به دلیل همین محیط فرهنگی امن، دست نخورده و بکر، در ادامه قالب های باستانی و سنت های ملی خویش را ماهیت مذهبی بخشیده و این چنین این سنت ها را حفظ کرده است؛ تبدیل سوگ سیاوش به عزای سید الشهدا را می توان مصداقی از این سیر تاریخی دانست. این سیر تاریخی و هویت بخش موضوع بسیاری از آثار و پژوهش های تاریخی_ادبی نیز قرار گرفته است. کتاب ارزشمند “سیاوشان” تالیف استاد علی حصوری از جمله کتاب های ارزشمندی است که این تبدیل و تبدل تاریخی را موشکافانه بررسی کرده است. بعلاوه رمان زیبای “سووَشون” نوشته بانو سیمین دانشور و نیز نمایشنامه‌ی “سیاوش خوانی” اثر استاد بهرام بیضایی از جمله آثار فاخر ادبی هستند که بر بستر همین سیر تاریخی و با اشاره به آن نوشته شده اند.

هویت مذهبی از جوانان ما سلب شده است

دهقان منشادی مهم ترین چالش جامعه امروزی ایران را بی هویتی خواند و افزود: در طول سال های اخیر به دلایل مختلف، هویت مذهبی از جوانان ما سلب شده و اگر هویت ملی نیز از آنان گرفته شود دیگر چیزی باقی نخواهد ماند و این برای کشور خطر آفرین است.

وی یکی از دلایل استقبال مردمی از شیوه عزاداری یزدی ها را ریشه ملی آن دانست و گفت: مراسمی که به عنوان عزاداری امام حسین با این فرم، شمایل و محتوا در یزد برگزار می شود بخشی از هویت ملی ما را تشکیل می دهد و به همین سبب است که مورد استقبال عموم مردم حتی افرادی که با خوانش امروزی از مذهب زاویه دارند، قرار می گیرد. مکتب یزد، سیاوشانِ امروزین مردمان این سرزمین است. آیینی تماما ایرانی که در هیچ کجای عالم و خصوصا در کشورهای عربی نظیرش وجود ندارد. به همین دلیل تاکید ما بر اینست که این مراسمِ هویت بخشِ ایرانی که البته در ستایش و تعظیم مقام رفیع سیدالشهداست می بایست پاس داشته شده و ترویج گردد.

هیات ها باید مردمی باقی بمانند

سهراب در ادامه بیان داشت: اولین شرط پاسداری از این هویت ملی هم این است که این هیئت ها همانطور که از دل مردم بیرون آمده اند مردمی نیز باقی بمانند تا این هویت ملی بطور صحیح و به دور از دخالت های نابجای دولت ها و حکومت ها به نسل های آینده منتقل شود. باید توجه داشت که بار اصلی فرهنگ ایران زمین از عهد باستان تا امروز بر دوش مردم بوده و تمام شاهکارهای ادب فارسی از جمله شاهنامه فردوسی نیز توسط همین مردم و به دور از دخالت ها و بخش نامه های حکومتی خلق شده اند. چرا که حکومت ها نه توانایی انجام این امور را دارند و نه دانایی آن را و دخالت آنها تنها نتیجه معکوس خواهد داشت.

وی در ادامه این بحث متذکر شد: هیئت از روز اول یک پدیده مردمی و رفع نیازهای مادی و معنوی آن نیز جملگی بر عهده مردم بوده است و نهادهای دولتی مربوطه نیز نمی توانند و نمی بایست در این روند مردمی دخالتی داشته باشد.

هنر موجب جذب مردم به سمت مذهب شود

سهراب به تشکیل هیئت های محفلی زیر نظر بخش دولتی اشاره کرد و گفت: این دست هیئت های بعضا حکومت ساخته، موجب وهن اساس دیانت اند؛ زیرا اساتید به ما آموخته اند که هنر دینی را کمالی است و آن کمال، دین هنری است. یعنی می بایست هنر موجب جذب مردم به سمت مذهب شود و قطعا کارنامه هیئت های محفلی هرچه باشد هنری نیست و به همین دلیل نه تنها کارکرد خود را از دست داده که موجب نفرت و گریز جامعه از این مفاهیم شده است.

وی ادامه داد، مهمترین ایرادی که به هیئت های محفلی وارد است وارداتی بودن فرم ها و قالب های مورد استفاده آن هاست و همین فرم های ناموزون موجب می شود مفاهیم هرچقدر هم متعالی، شیوه صحیح انتقال را نیابد و این امر بر روی مخاطب اثر معکوس گذاشته و او را از آن مفاهیم بری می سازد. مسلم است که اگر ما هم دنباله رو هیئت های محفلی بودیم هیچ جاذبه ای برای جامعه امروز نداشتیم. اما خوشبختانه مکتب یزد توانسته علاوه بر جذب اقشار مختلف ایرانیان، توریست ها و گردشگران خارجی را نیز برای تماشای این آیین ملی و مذهبی از کشورهای دیگر به یزد بکشاند و این امر چیزی جز معجزه ی هنر ایرانی نیست.

وی عنوان کرد: انسان ذاتا زیبایی را دوست دارد و مکتب یزد مفتخر است که با حفظ این اصالت های زیبا و به کارگیری آن در خدمت مفاهیم عاشورایی توانسته است مخاطب جهانی برای معارف شیعی جذب کند اما هیئت های محفلی که در پناه بخش های دولتی با صرف بودجه های گزاف ایجاد شده اند، از حفظ مخاطب مذهبی خود نیز عاجز و ناتوانند.

دهقان منشادی با اشاره به اینکه مرثیه باید در شان امام حسین به عنوان انسان کامل باشد، مطرح کرد: کسانی که مایل به ورود به وادی مرثیه سرایی هستند باید به چند نکته توجه کنند؛ شاعر مرثیه باید علاوه بر طبع و قریحه شاعری ممتاز و مطالعه دقیق منابع تاریخی، آشنایی حداقلی نیز با موسیقی داشته باشد. چرا که مرثیه هنری مرکب از شعر و ملودی است و برای حفظ تعادل و تناسب میان این دو رکن، آشنایی شاعر با موسیقی و البته آهنگساز و مرثیه خوان با شعر و ادب ضروری است.

وی با اشاره به نزول کیفیت اشعار و مرثیه های امسال ادامه داد: برای ساختن کاری ماندگار و در شان سیدالشهدا باید وقت گذاشت. وقتی برخی از افراد برای بیست هیئت در یک سال شعر می سرایند معلوم است کیفیت مرثیه ها پایین می آید زیرا ارائه یک نوحه خوب و ماندگار در چنین شرایطی امکان پذیر نیست و برای ارائه ی مرثیه های قابل قبول در این حوزه نمی توان سالیانه بیش از یکی دو نوحه سرود. نکته مهم دیگر آنست که نوآوری می بایست بر پایه سنت ها پیوند خورد و نوآوری های خالی از این پشتوانه قطعا مقبول مخاطب نخواهد بود.

اغلب نوحه های محرم امسال ضعیف بودند

وی همچنین به اجرای قوی نوحه به عنوان یک اصل اساسی در اثرگذاری و ماندگاری آن تاکید و عنوان کرد: نحوه اجرای یک نوحه بسیار حائز اهمیت است و یکی از دلایل ماندگاری مرحوم حسین سعادتمند نیز همین مهارت ایشان در اجرا بوده است.

به گفته سهراب؛ ملودی ها، اشعار و اجراها در محرم سال ۱۴۰۲ بسیار ضعیف بود و متاسفانه رسانه ی ملی با پوشش این نوحه ها در غیاب هیئت های بزرگ یزد موجب نمایان‌تر شدن این نزول کیفیت، در سطح کشور شد.

آزادگی، بزرگترین درس عاشوراست

دهقان منشادی در نهایت با تاکید بر اینکه هنرمندان آیینی به عنوان شاعران ، آهنگسازان و مرثیه خوانان باید با پیروی از سیدالشهدا در زندگی خویش، آزاده و آزادمنش باشند خاطر نشان کرد: ما آموخته ایم که حسین بن علی کشته شد تا آزاده بماند و آزادگی رخت از جهان بر نبندد؛ پس اگر قرار باشد شاعر و مرثیه خوان امام حسین این روش و منش را در زندگی خویش نداشته باشد هنرش بسیار زودتر از خودش سرازیر گورِ فراموشی خواهد شد. رمزِ جاودانگی اساتیدِ سعادتمندِ مکتب مرثیه ی یزد همین آزادگیِ سیاوش وارِ آنها در زندگی و مرگ بوده است.