لزوم تامین آب شرب مردم یزد بدون وابستگی به منابع خارج استان

نقش زنان ایران در مدیریت منابع آب

سید حسین درجوش، مقنی یزدی در گفتگو با بشارت یزد گفت: یکی از اصلی ترین دلایلی که باعث حفظ منابع آب از طرف جامعه گذشته بود؛ جایگاه ارزشی آب است. ارزش هایی که هم از منظر اجتماعی و هم دینی، جایگاه ویژه‌ای داشته است. در این میان نقش زنان این سرزمین را نمی‌توان نادیده گرفت؛ ثبت نام زنان بر آب انبارها و یا برخی قنوات، و یا به عنوان مهریه زنان در سند ازدواج؛ حاکی از اهمیت آن و توجه به زنان، در اهدای زحمات جان فرسای تامین آب و به دنبال آن، زمین هایی که از آن آب مشروب می‌شده است. این اقدام را میتوان در داستان مهریه حضرت زهرا بررسی نمود. پیش از این نیز در ایران باستان نام گذاری میترا و آناهیتا به عنوان الهه های آب با نماد زن نیز تاییدی بر این نقش به عنوان مدیریت منابع آبی، در کنار تلاش های مردان برای ظهور آن بر روی خاک است.

سابقه آب بهای شرب و بهداشت در ایران

این مقنی یزدی بیان داشت: بررسی سوابق آب بهای شرب و بهداشت مردم ایران، حاکی از آنست که هیچگاه برای دسترسی عمومی هزینه ای دریافت نمی‌شده است. شاید بتوان یکی از دلایل گسترش وقف را در این سرزمین، استقبال مردم از تامین هزینه پایدار آب برای استفاده عموم برشمرد. وقف راهی را فراهم می ساخت تا سالها پس از هجرت انسان از زمین به دیار باقی هم نام و یادش به خیر برای استفاده کنندگان آب زنده بماند. کتیبه های نقش بسته بر سردر آب انبارها و حمام ها برای تامین آب، ظرف و مشربه، سوخت و هزینه استحمام شواهدی بر این موضوع است.

خلا حسابرسی دقیق آب

وی همچنین افزود: از آنجایی که آب در ایران جایگاه بسیار مهمی داشته، حداقل دوبار در طول سال، حسابرسی می‌شده است. در بعضی از مناطق بسته به شرایط آبی، در طول سال چندین بار انجام می شده. موضوعی که متاسفانه امروز بدلیل عدم محاسبات دقیق مصارف، منابع و نداشتن آمار مشخص، موجب گردید تا تناسب میان مصرف و منابع برهم خورده و موجبات بحران و تنش بین سرزمینی را فراهم سازد. افت شدید سفره های آبی و حتی فرونشست زمین نیز امروز از نتایج عدم حسابرسی دقیق آبی است. تیر ماه همیشه زمانی برای حسابرسی آب و محاسبه میزان آب برای استفاده در تابستان بوده است. جشن های تیرماه مانند؛ آب پاشونک و نیایش های موبدان بر روی جویبارها و آب راه‌ها در فرهنگ اساطیری ایران را میتوان گواهی بر اهمیت این محاسبات و تاثیر آن بر ادامه روند مصرف آب برشمرد. بر این اساس در تیرماه هر سال، بر اساس منابع آب، میزان کشت مشخص و باتوجه به آن سهم دیوانی یا همان مالیاتی که مردم در هر منطقه ای باید پرداخت می کردند، مشخص می شد. دومین ماه برای محاسبات، آبان ماه بود، که میزان کشت زمستانه و حجم آبی را محاسبه و متناسب با آن سطح زیرکشت زمستان مشخص و براساس همان میزان، حق سهم دیوانی و مالیاتی مشخص می شد. امروز این مناسبات‌ها تغییر یافته و جایگزینی برای آن دیده نشده. بنابراین برداشت و استخراج آب بدون حساب انجام شده و شاید بتوان گفت مدیریت صحیحی در منابع آب وجود ندارد.

توسعه‌ی ناپایدار بهره‌برداری منابع آب

«درجوش» در ادامه گفت: موضوع فراموش شده توسعه امروز شهرها، آب است. عدم توجه به منابع آبی و مسیر بهره‌برداری آب و فاضلاب ناشی از استفاده، موجب گردید بحران های آبی بیش از پیش زندگی و حیات مردم در این سرزمین به ویژه استان یزد، به مخاطره بیاندازد. “قنات” پاسخی سخت کوشانه اما پایدار برای نیاز مردم این سرزمین بوده است. چراکه علاوه بر انتقال آب شهرها و روستاهای در مسیر را نیز بهره‌مند می‌ساخت. نمونه بارز این موضوع را میتوان قنات “اهرستان” و به دنبال آن قنات “وقف آباد” در داخل محدوده شهر ذکر نمود.

هرچند ساختار آب لوله کشی و استفاده از آب چاه و منابع آبی بیرون استان این چرخه را بر هم زده اما منابع این آب هنوز با کیفیت قابل توجهی با کمترین نیاز به تصفیه می تواند در دسترس مردم به عنوان منبع پایدار آب شرب با اصلاح مدیریت بهربرداری قرار گیرد. این قنات توسط “رکن الدین قاضی” در سده هشتم ه.ق احداث گردید. آغاز آن از سفره های آبی شیرکوه و در دنباله مسیر علاوه بر ایجاد آسیاب های آبی بیشمار و مشروب ساخت زمین و آب انبارهای مسیر، با چندین رشته دیگر با آب کیفیت بسیار بالایی در قنات اهرستان همراه شده و سپس در شهر یزد مجددا جدا شده و بخش های وسیعی از شهر تاریخی یزد را از محدوده میدان باهنر تا بافت تاریخی مشروب می‌سازد.

شاهکار احداث قنوات اهرستان و وقف آباد

رضا مصاف، مورخ یزدی نیز در گفتگو با بشارت یزد گفت: قنات (نهرشاه‌جوی) اَهَرستان، قناتی در ۳۰‌کیلومتری جنوب غربی شهر یزد است. این قنات در حقیقت از شش رشته قنات با نام‌های «رئیس‌الدینی»، «وقف‌آباد»، «میرزایی»، «نهرخیلی»، «روشن‌آباد» و «خواجه غیاث» تشکیل شده است. این قنوات‌ در نزدیکی روستای اسلامیه به یکدیگر می‌پیوندند و در کانال مشترک زیرزمینی که «شاه‌جوی» مشهور است به‌سوی شهرستان تفت هدایت می‌شود.

وی افزود: این قنات در گذشته در طول مسیر خود هفده آسیاب آبی را می‌چرخانده است. این شش رشته قنات همچنان فعال هستند. قنات وقف‌آباد را حدود ۷۰۰ سال پیش سید رکن‌الدین، که از علمای بنام روزگار خویش بود، حفر کرده است. عمق مادر چاه این قنات‌ها بین ۲۸ تا ۶۸ متر است. قنات طَهره و خوانی، قنات نوابی آقا یحیایی، قنات روشن آباد، قنات غیاث الدینی و مجموع ۱۷ رشته قنات کوچک و بزرگ به انضمام شاخه های فرعی که به هم می پیوندد و در نهایت دقت از حوزه آبریز پیش کوه تفت نهر اهرستان را تشکیل می دهند. علاوه بر آن بزرگترین شبکه انتقال آب از حوزه آبریز میان کوه علاوه بر استحصال آبهای سطحی شبکه ای بهم پیوسته و بزرگ را تشکیل داده و به حوزه پیش‌کوه تفت منتقل و در نهایت نهر “اهرستان” را تکمیل می کند.

این مورخ اظهار داشت: “شاه جوی” پس از گذر از تفت به‌سوی شهرستان یزد می‌رود و در باغ «خان» وارد یک تقسیم‌گاه می‌شود که در اصطلاح محلی به آن “تغار” هم می گویند. در این مکان به ۴ شریان تقسیم می شود. یک شریان آن مربوط به آب “وقف آباد” می‌باشد که سید رکن الدین آن را برای تامین آب شرب مردم در سده هشتم ه.ق احداث و وقف گردید. این قنات در شهر یزد مصرف شرب داشته و بخش های وسیعی از شهر تاریخی یزد را از محدوده میدان باهنر تا بافت تاریخی مشروب می‌ساخته است.

وظایف استاندار شهر یزد در مدیریت آب

سید حسین درجوش در ادامه ضمن تاکید بر وظایف حاکمیت افزود: در راستای حفاظت از حقوق آبی مردم استان یزد استاندار شرعا و قانونا موظف است حفاظت و احیای ساختار آبی این سرزمین را به عهده گرفته و از طریق درآمدهای پایدار به ویژه احیای موقوفات قنوات، شرایط تامین آب بخشی از شهروندان یزد را میسر نماید‌. در قرون گذشته انسان‌های زیادی در نهایت دقت، تخصص و همت مستمر نه در یک دوره و نسل، بلکه نسل های نسل تلاش کردند تا این نطام پایدار شکل گرفته و استمرار یابد.

وی خاطرنشان کرد: متاسفانه مدیران کنونی با قطع این چرخه و عدم توجه به نظامات گذشته این سرزمین، با دانشی بدون پشتوانه و به تقلید از روش‌هایی که کمترین هماهنگی را با فرهنگ و هویت سرزمینمان دارد، موجبات تخریب ساختار گذشته و افزایش بحران کنونی را به وجود آوردند.