سناریوها و تبعات بحران اردوگاه عین الحلوه

درگیری‌های اخیر عین الحلوه زنجیره‌ای از درگیری‌ها را یادآور می‌شود که در صورت عدم حل و فصل جدی می‌تواند به بحرانی موجودیتی برای اردوگاه آوارگان فلسطینی در لبنان تبدیل شود.

به گزارش مرکز مطالعاتی الزیتونه، دور تازه‌ای از درگیری‌ها در اردوگاه آوارگان فلسطینی عین الحلوه در جنوب لبنان در اواخر فوریه گذشته به وقوع پیوست، به کشته شدن دو نفر و زخمی شدن بیش از ۱۰ نفر و تخریب برخی اموال و ساختمان ها در این منطقه منجر شد. این دور از درگیری‌ها بعد از عقب‌نشینی گروه‌های سازمان آزادی بخش فلسطین از کمیته عالی امنیتی و نیروهای امنیتی مشترک به وقوع پیوست. این درگیری‌ها بین گروه‌هایی از جنبش فتح و گروه‌های اسلام‌گرا ایجاد شد، اما در نهایت به نتایج قطعی از سوی هیچ کدام از طرفین نرسید.

خلاصه
بحران موجود در اردوگاه عین الحلوه مرتبط با اوضاع سیاسی داخلی و منطقه‌ای به ویژه موضوع حق بازگشت و موقعیت این اردوگاه در جنوب لبنان است. این بحران همچنین به درگیری‌های سنتی موجود بین جنبش فتح و جریان‌های اسلام‌گرا و وجود عناصر تحت تعقیب فلسطینی و لبنانی در داخل اردوگاه و اوضاع انسانی سخت موجود در آن و توجه بین‌المللی به روند مبارزه با تروریسم مرتبط می‌شود. تلاش‌های زیادی برای توقف این درگیری‌ها صورت گرفته است که در برخی موارد شکست خورده و گاهی اوقات نیز موفقیت‌آمیز بوده است. برای حل و فصل این مشکل چندین سناریو مطرح شده است که مهم‌ترین آنها تسلط کامل ارتش لبنان در اردوگاه و تسلط نیروهای مشترک فلسطینی بر آن است، البته این سناریوها پیچیدگی‌های سیاسی و امنیتی داخلی و منطقه‌ای دارند و به همین علت احتمال می‌رود که این بحران همچنان وجود داشته باشد و در حالتی بین تنش و آرامش در نوسان باشد.

مقدمه
درگیری‌ها در اردوگاه عین الحلوه بار دیگر در اواخر فوریه آغاز شد و این اردوگاه شاهد دور تازه‌ای از درگیری‌های مسلحانه بود که خشن‌ترین درگیری‌ها از مدت‌ها پیش تاکنون به شمار می‌رفت. در نتیجه این درگیری‌ها دو نفر کشته شدند. این دو جوان "ماهر دهشه" 16 ساله و "احمد خلیل" ( ابو عایشه ) بودند. چندین نفر دیگر نیز در نتیجه این درگیری‌ها زخمی شدند. تنش موجود در اردوگاه عین الحلوه به بروز خسارات مادی گسترده در برخی ساختمان‌های مسکونی و محلات تجاری و خودروها و تاسیسات آب و برق منجر شد و مدارس و مراکز بهداشتی در این منطقه را به تعطیلی کشاند، با این وجود بیشترین خسارت این درگیری‌ها را می‌توان در سطوح سیاسی و امنیتی در میان فلسطینی‌ها یا بین فلسطینی‌ها و لبنانی‌ها دانست.

موقعیت اردوگاه عین الحلوه
اردوگاه عین الحلوه برای آوارگان فلسطینی در شرق شهر صیدا و در محور بین مناطق شیعه نشین ، سنی‌نشین و مسیحی‌نشین لبنان قرار دارد. این اردوگاه در اتوبان منتهی به جنوب لبنان واقع شده که نیروهای بین‌المللی مستقر در لبنان از سال ۱۹۷۸ تاکنون از این مسیر تردد می کنند. این اردوگاه همچنین در نزدیکی اکتشافات نفتی در دریای مدیترانه قرار دارد.

در اردوگاه عین الحلوه و مناطق اطراف آن نزدیک به ۷۰ هزار نفر زندگی می‌کنند. این اردو که در گذشته شاهد حوادث زیادی از جمله حمله رژیم صهیونیستی به لبنان در سال ۱۹۸۲ و درگیری بین فلسطینیان و احزاب لبنانی و درگیری‌های مسلحانه بین جنبش فتح و شورای انقلابی بوده است. پس از توافق طائف در سال ۱۹۸۹ که به جنگ داخلی در لبنان پایان داد، سلاح‌های سنگین از داخل این اردوگاه به ارتش لبنان تحویل داده شد.

برخی افراد حاضر در اردوگاه عین الحلوه به انجام اقدامات تروریستی و انفجار در داخل مناطق لبنان و کشتن چهار تن از قاضیان شهر صیدا در سال ۱۹۹۹ و اسکان دادن به عناصر تروریستی از خارج از لبنان متهم هستند. همچنین تعداد از افراد عناصر حاضر در این اردوگاه در درگیری‌های عراق و سوریه نیز حضور پیدا کردند. هنگامی که جنگ داخلی در لبنان متوقف شد ، حوادث موجود در این اردوگاه نیز به آرامش گرایید و این اردوگاه مانند سایر مناطق لبنان دوره‌ای از آرامش را تا سال ۱۹۹۷ به روی خود دید. اما در این سال بار دیگر درگیری‌ها و انفجارها آغاز شد وارتش لبنان این اردوگاه را محاصره کرد.

عوامل اصلی درگیری‌های عین الحلوه
مجموعه از عوامل وجود دارد که نقش اساسی در ایجاد بحران و درگیری در اردوگاه عین الحلوه دارند:

الف: عوامل سیاسی
اردوگاه عین الحلوه یکی از بزرگ‌ترین اردوگاه‌های آوارگان فلسطینی در لبنان و کشورهای همسایه است. این اردوگاه تعامل مستقیم با موضوع بازگشت آوارگان فلسطینی به وطن و دیار اصلی آنها دارد و به این ترتیب با مذاکرات سازش سیاسی صورت گرفته در مورد موضوع فلسطین و سرنوشت آوارگان فلسطینی نیز مرتبط است. حوادث اردوگاه در سال ۱۹۹۷ بعد از کنفرانس سازش مادرید در سال ۱۹۹۱ و توافق‌نامه اوسلو در سال ۱۹۹۳ و تأسیس تشکیلات خودگردان فلسطین در سال ۱۹۹۴ شکل گرفت، این در شرایطی بود که با وجود تمامی این تحولات رویکرد منطقه‌ای و بین‌المللی همچنان به دنبال از بین بردن آرمان فلسطین و حذف حق بازگشت و تحمیل روند اسکان فلسطینیان در لبنان بود.

ب: عوامل امنیتی:
ملاحظه می‌شود که طرف‌های بین‌المللی و منطقه‌ای و داخلی به دنبال آن هستند که اردوگاه عین‌الحلوه را به عرصه‌ای برای تسویه حساب‌های خود و صندوقی برای ارسال پیام‌های شان و منطقه‌ای برای پناه دادن به عناصر تحت تعقیب تبدیل ‌کنند. در غیر این صورت منطقی نیست که تمامی اراضی لبنان از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۵ و زمان ترور رفیق حریری شاهد آرامش باشد ولی درگیری‌ها ، انفجارها و ترورها در منطقه ای به مساحت دو کیلومتر مربع ادامه داشته باشد.

ج: عوامل داخلی مرتبط با لبنان:
دولت لبنان بسط سلطه امنیتی خود در اردوگاه عین الحلوه و سایر اردوگاه‌های فلسطینی را نمی‌پذیرد. دولت لبنان ورود ارتش این کشور به داخل اردوگاه را رد می کند و همواره ترجیح می‌دهد نیروهای امنیتی خود را در اطراف اردوگاه نگه دارد. همین موضوع باعث هرج‌ومرج امنیتی و تقویت اختلافات با طرف‌های رسمی در لبنان می‌شود و این منطقه را به منطقه‌ای خارج از سلطه قانون تبدیل می کند.

د: عوامل انسانی و اجتماعی:
اردوگاه عین الحلوه مانند سایر مناطق فلسطینی نشین در لبنان از بحران‌های اقتصادی و انسانی و اجتماعی رنج می‌برد. دولت لبنان آوارگان فلسطینی را ازکار و شرایط تملک منع می کند و آموزش و پرورش در این مناطق ضعیف است. مراقبت‌های پزشکی و بهداشتی و زیرساخت‌ها (نظیر استفاده از آب و برق و فاضلاب ) بسیار بد است و استانداردهای بهداشتی و زیست محیطی در مناطق مسکونی این اردوگاه وجود ندارد. تعداد خیابان‌های این اردوگاه کم است و مناطق عمومی یا تفریحی در آن ایجاد نشده است. فرصت آموزش و پیوستن به دانشگاه‌ها در این اردوگاه بسیار کم است و نسبت فقر و بیکاری و بی‌سوادی بالا است.

در این اردوگاه بیش از ۵ هزار نفر زندگی می‌کنند که تحت تعقیب دولت لبنان هستند، البته اتهامات بسیاری از آنها باطل شده یا مدت زمان زیادی از آن گذشته است. ارتش لبنان محاصره امنیتی سختی در اطراف فرودگاه ایجاد کرده و افرادی که قصد ورود و خروج در این منطقه را داشته باشند تفتیش می‌کند. ورود و خروج از اردوگاه نیز به مناطق مشخص شده منحصر شده است و موانعی در سایر مناطق ایجاد شده است. بازسازی این اردوگاه ممنوع است و محدودیت‌هایی در فعالیت و تحرکات آژانس بین‌المللی آنروا نیز اعمال می شود.

عناصر مؤثر در درگیری‌های اردوگاه عین الحلوه:
مجموعه‌ای از عوامل وجود دارد که در افزایش تنش و درگیری‌ها در اردوگاه عین الحلوه تأثیرگذار است:

فقدان مرجعیت سیاسی و نظامی و امنیتی واحد فلسطین برای کنترل امنیت در این منطقه. نوعی از درگیری بین گروه‌های مختلف فلسطینی و جنبش فتح و جماعت‌های اسلام‌گرا در این اردوگاه وجود دارد.
توجه رسمی از سوی لبنانی‌ها به اوضاع آوارگان فلسطینی و به ویژه کسانی که در اردوگاه‌ها زندگی می‌کنند، در زمینه بهبود اوضاع اقتصادی و اجتماعی و توقف اقدامات امنیتی و پایان دادن به بحران موجود در این مناطق از طریق تصمیم‌های سیاسی و امنیتی وجود ندارد.
رویکردهای تندرو در داخل اردوگاه عین الحلوه که مرتبط با خارج از این اردوگاه هستند و تحت تأثیر حوادث منطقه و درگیری‌ها و شکاف‌های موجود در منطقه قرار می گیرند، به وفور یافت می شود.
ارتباط گسترده بین گروه‌های فعال در اردوگاه با سرویس‌های امنیتی داخلی و منطقه‌ای وجود دارد که از تصمیمات آنها تاثیر گرفته و رویکردهای آنها را اجرا می‌کنند.
ورود تعدادی از افراد تحت تعقیب به اردوگاه عین الحوله نظیر بدیع حماده قاتل سه تن از نظامیان ارتش لبنان در سال ۲۰۰۲ که به مقامات لبنان تحویل و اعدام شد. فضل شاکر یکی دیگر از این افراد است که بعد از حوادث منطقه عبرا در سال ۲۰۱۳ در این اردوگاه مستقر شده است. شادی المولوی یکی دیگر از این افراد است که در سال ۲۰۱۴ وارد اردوگاه شده است. دولت لبنان اصرار دارد که عناصر حاضر در اردوگاه این افراد را تحویل دهند، این در حالی است که گروه‌های فلسطینی از بازداشت آنها ناتوان هستند و آنها تحت حمایت برخی گروه‌های داخلی اردوگاه قرار دارند.
اکتشاف نفت از سواحل دریای مدیترانه بعلاوه حضور نیروهای چندملیتی در جنوب لبنان و نگرانی نیروهای چندملیتی از استفاده از این اردوگاه بر ضد آن و ترس شرکت‌های نفتی از همین موضوع.

وجود تعدادی از عناصر تحت تعقیب افراطی باعث شده این اردوگاه با پرونده‌های بین‌المللی تحت عنوان مبارزه با تروریسم مرتبط شود. تلاش‌های زیادی به ویژه از سوی برخی طرف‌های مرتبط با نیروهای امنیتی فلسطین در رام‌الله صورت گرفته تا این افراد تحت تعقیب قرار گرفته و بازداشت یا کشته شوند.
تمایل جنبش فتح برای احیای مجدد نفوذ خود در اردوگاه عین‌الحلوه و تلاش برای کنترل تمامی مناطق این اردوگاه به عنوان مهم‌ترین اردوگاه محل نفوذ سابق خود در لبنان همچنان ادامه دارد. در همین رابطه جنبش فتح با تمام گروه‌هایی که تناقض فکری و سیاسی و اجتماعی با آنها دارد و سیاست ها و برنامه جنبش آزادیبخش را رد می کنند، وارد تقابل شده است.

سناریوهای احتمالی

اول: کنترل ارتش لبنان بر اردوگاه:
این سناریو بدان معناست که ارتش لبنان موافقت طرف های فلسطینی و منطقه‌ای و بین‌المللی برای ورود به اردوگاه و کنترل امنیت این کشور را از طریق تفاهم یا زور در دست بگیرد. البته این سناریو لااقل در کوتاه مدت بعید به نظر می‌رسد، چرا که اراده داخلی لبنان در این رابطه وجود ندارد و از سوی دیگر دستیابی به تأیید بین‌المللی و منطقه‌ای با توجه به حساسیت آرمان فلسطین و آینده پرونده آوارگان و حق بازگشت مشکل به نظر می‌رسد. دولت لبنان از پروژه‌های اسکان دادن فلسطینی‌ها در خاک این کشور نگران است و نمی‌خواهد مسئولیت اقتصادی و اجتماعی و انسانی تمامی آوارگان فلسطینی را بر دوش کشد.

نگرانی‌هایی نسبت به درگیری نظامی لبنان با عناصر فلسطینی که بار دیگر باعث ایجاد جنگ بین دو طرف شود ، وجود دارد. این جنگ هزینه‌های انسانی بالایی خواهد داشت و پیامدهایی دارد که عبور از آنها ساده نیست. لذا به نظر می‌رسد ارتش لبنان به اقدامات امنیتی خود در اطراف اردوگاه آوارگان فلسطینی ادامه داده و به دنبال حل و فصل پرونده افراد تحت تعقیب و مبارزه پیش دستانه با تروریسم و جلوگیری از بروز حوادث و درگیری‌ها باشد و دولت لبنان مسئولیت سنگین سیاسی و اقتصادی پرونده آوارگان را به صورت کامل بر دوش نکشد. 

دوم: وجود مواضع قوی فلسطینی برای مهار بحران:
براساس این سناریو ممکن است موضع سیاسی قوی از سوی فلسطینی‌ها مطرح شده و به توافق و پایان دادن به درگیری‌ها با استفاده از زور یا تفاهم همگانی منجر شود. طرف‌های فلسطینی به دنبال متوقف کردن روند درگیری‌ها در داخل اردوگاه عین الحلوه بوده اند. گروه‌های فلسطینی طرح متحدی را در مارس ۲۰۱۴ برای جلوگیری از خشونت در این اردوگاه تدوین کردند. در این رابطه کمیته امنیتی ویژه‌ای متشکل از ۲۵۰ نفر در اردوگاه تشکیل شد، اما این کمیته نتوانست جلوی ادامه خشونت‌ها در این اردوگاه را بگیرد. به همین علت باز اردوگاه شاهد مجموعه ای از انفجارها و ترورها و تیراندازی‌ها بود که شدیدترین آنها در تابستان سال ۲۰۱۴ رقم خورد.
با وجود تلاش‌های زیادی که از سوی فلسطینی‌ها برای جلوگیری از خشونت صورت گرفته است، اما این تلاش‌ها به علت پیچیدگی ها و اوضاع سیاسی و امنیتی در عین الحلوه و تعدد بازیگران و توسعه نفوذ جریان‌های تأثیرگذار در این اردوگاه و ادامه اختلافات گروه‌های فلسطینی و تردید مسئولان حاضر در کمیته امنیتی و توسعه دامنه اختلافات میان جنبش فتح به نتیجه مطلوب نرسید. تمامی این عوامل باعث شد کمیته امنیتی مشترک در فوریه سال گذشته از این اردوگاه خارج شود. به این ترتیب به نظر نمی‌رسد فلسطینی‌ها قدرت مهار اوضاع داخلی در عین الحلوه را داشته باشند. این در حالی است که تلاش‌های گسترده‌ای برای حل و فصل این درگیری‌های مسلحانه و پایان دادن به پدیده عناصر تحت تعقیب در این اردوگاه انجام شده است. 

سوم: ادامه بحران:
این سناریو به معنی باقی ماندن اردوگاه عین الحلوه در شرایط کنونی و ادامه شکاف‌ها و اختلافات و درگیری‌ها و خشونت‌های مسلحانه در این اردوگاه است. این سناریو در آینده نزدیک بیشترین احتمال را دارد، چرا که موضوع اردوگاه عین الحلوه با تعدادی از پرونده‌های سیاسی داخلی و منطقه‌ای و بین‌المللی و آینده آرمان فلسطین و حق بازگشت و درگیری‌های موجود در منطقه و پرونده مبارزه با تروریسم مرتبط است. از سوی دیگر گروه‌های فلسطینی قادر به حل و فصل درگیری‌های موجود در این در اردوگاه ‌ها و تحویل دادن عناصر تحت تعقیب نیستند و لبنانی‌ها نیز اراده قوی برای حل و فصل عوامل این بحران و تحمل مسئولیت‌های سیاسی و حقوقی و اجتماعی این اردوگاه را ندارند. علاوه بر اینها جنبش فتح نیز تمایلی به تسلط کامل بر عین الحوله و مبارزه با افراط‌گرایان در چارچوب پرونده مبارزه با تروریسم ندارد. این در حالی است که عناصر تندرو نیز از نقش جنبش فتح در تعقیب آنها نگران هستند.

ادامه بحران به معنی ادامه مصیبت‌های انسانی در اردوگاه و توهین به آرمان فلسطین و موجودیت فلسطینی‌ها در این اردوگاه دارد. در این شرایط اوضاع اردوگاه شبیه به به بشکه‌ای از باروت است که در آستانه انفجار قرار دارد و چه بسا این انفجار به از بین ‌رفتن کامل اردوگاه منتهی شود. فلسطینیان معتقدند با وجود اشکالات امنیتی موجود در اردوگاه و میزان خطرات آن، عناصر فلسطینی در بی‌طرف نگهداشتن اردوگاه نسبت به درگیری‌های منطقه‌ای و فتنه طایفه‌ای و شکاف‌های داخلی و خارجی موفق بوده اند.

توصیه‌ها:
تلاش برای رسیدن به همکاری‌های جدی و مشترک فلسطین و لبنان جهت حل و فصل ریشه‌ای بحران و آغاز گفتگوهای میان دو کشور در زمینه تمامی مسائل مربوط به مناسبات دوجانبه و حل و فصل تأثیرگذار این موضوع.
جداسازی پرونده اردوگاه آوارگان عین الحلوه از تمامی پرونده‌های سیاسی و پیچیدگی‌های موجود در منطقه.
تعامل با موضوع افراد تحت تعقیب با حکمت و درایت لازم و ایجاد راهکارهای سیاسی و حقوقی برای حل و فصل این موضوع و اجرای سیاست‌های مبتنی بر احترام به قانون و عدم تحمیل مسئولیت‌های خارج از توان و انرژی این اردوگاه به عناصر آنها.
ایجاد طرحی برای توسعه عین الحلوه.
تشکیل قدرت امنیتی فلسطینی مشترک برای پایان دادن به خشونت‌ها و ایجاد نظم در اردوگاه.
کاستن از اقدامات امنیتی در اطراف اردوگاه عین الحلوه.