خط قرمز معدنکاری در یزد، آلوده شدن منابع آبی است

صالح مستوفیان/ نزدیک ۲ ماه از حضور یک بانو در راس سازمان محیط زیست استان یزد می گذشت که میزبان نیره ملایی پور شدیم تا گفتگویی جامع درباره مشکلات و چالش های محیط زیست استان داشته باشیم. ملایی پور با تجربه مدیرکلی سازمان محیط زیست استان سیستان و بلوچستان به یزد آمده و بی شک با درد کم آبی و تنگنای حفاظت از زیستگاه های بدون آب به خوبی آشناست؛ اما بی شک فعالیت گسترده معادن در عرصه های طبیعی و همچنین صنایع آلاینده از جمله چالش هایی است که در استان یزد به شکل جدی تری با آن روبرو می شود. هرچند وی مردم یزد را در مقایسه با سایر نقاط کشور دلسوزتر نسبت به طبیعت و مشتاق تر برای حفاظت از آن می داند. به نظر می رسد با توجه به تحصیلات عالیه ای که در رشته تخصصی خود داشته، کار کارشناسی را بر هر مصلحت و رابطه ای ارجح می داند و معتقد است صدور یک مجوز معدنی یا صنعتی بدون ارزیابی همه جانبه امکانپذیر نیست و او تن به چنین کاری نخواهد داد.

در ادامه بخش نخست از گفتگوی بشارت یزد را با مدیرکل سازمان حفاظت از محیط زیست استان با محوریت فعالیت های معدنی در یزد می خوانید. قسمت دوم این گفتگو در شماره های آینده منتشر می شود:

آشنایی با تصمیمات نادرست برای منابع آبی استان

نیره ملایی پور: در استانی فعالیت کرده ام که شرایط محیط زیستی بحرانی تری نسبت به یزد دارد. سیستان و بلوچستان در پایین دست حوزه رود هیرمند قرار دارد و هر تصمیمی که کشور افغانستان برای این رود بگیرد؛ مستقیماٌ بر محیط زیست سیستان و بلوچستان اثرگذار است و در حال حاضر مهمترین پیامد محیط زیستی آن، خشک شدن تالاب هامون است که نه تنها منبع اصلی تولید ریزگردها به حساب می آید؛ بلکه بیش از ۸ هزار خانوار معیشت خود را از راه این تالاب در مشاغلی چون دامداری، صیادی و کشاورزی تامین می کردند. این تجربه تلخ نشان می دهد هرگونه تصمیم نادرست برای منابع بالادستی آب می تواند در حوزه های پایین دستی فاجعه زیست محیطی و انسانی پدید آورد موضوعی که در استان یزد هم در مواردی همچون بهره برداری از معدن مس دره زرشک باید مورد توجه قرار بگیرد.

آب، خط قرمز فعالیت های معدنی و صنعتی در یزد

استان یزد پتانسیل بالایی برای بهره برداری از معادن دارد و نباید این قابلیت نادیده گرفته شود و صرف حفاظت از محیط زیست، حکم به ممنوعیت تمامی فعالیت های معدنی در استان داد. اما در مواردی که معادن منابع اصلی زیست محیطی استان را به خطر می اندازند؛ باید تامل بیشتری کرد. یکی از خطوط قرمز حفاظتی در مقوله محیط زیست، منابع آبی استان است؛ آنهم در شرایطی که یزد با کمبود شدید آب روبروست. بنابراین در خصوص منابع آب زیرزمینی جایی برای آزمون و خطا وجود ندارد.

خانم مدیرکل در کشمکش میان رونق اقتصادی و حفظ محیط زیست کجا ایستاده است؟

ملایی پور: در مقوله بهره برداری از معادن باید جنبه کیفی و کمی آن را مورد ارزیابی قرار داد. باید مشخص کرد یک معدن چه میزان ارزش اقتصادی دارد که بتوان الزامات محیط زیستی را بخاطرش نادیده گرفت. اگر بهره برداری از یک معدن منابع آب زیرزمینی را نابود کند، تاثیر بسزایی در نابودی اشتغال و زندگی مناطق پایین دستی خود خواهد داشت و در آینده هم بازیابی منابع آب امکانپذیر نیست. بنابراین مولفه آب در صدور مجوز برای فعالیت های معدنی یک خط قرمز به حساب می آید.

پایداری منابع زیست محیطی، اولویت توسعه

همیشه باید در مباحث توسعه صنعتی و معدنی به موضوع پایداری منابع زیست محیطی توجه کنیم و اگر فعالیتی این پایداری را مختل کرد؛ نمی توان صرف صرفه اقتصادی داشتن به آن مجوز داد. در زمان حضورم در سیستان و بلوچستان یک سرمایه گذار قصد ساخت مجمع پتروشیمی در مجاورت منطقه ای را داشت که مردمش کشاورز بودند و به منابع زیرزمینی آب آن منطقه وابسته بودند. فعالیت این پتروشیمی بعد از چند سال منجر به نابودی منابع آبی و زراعت در آن منطقه می شد. وقتی با این استدلال به سرمایه گذار اجازه تاسیس پتروشیمی را ندادیم؛ وی عنوان می کرد اگر در آینده با کمبود آب مواجه شدیم، از دریای عمان انتقال می دهیم. پاسخ ما این بود که چرا وقتی می توان صنعت پرآبخواه پتروشیمی را در مجاورت دریا احداث کرد؛ آن را به مجاورت منابع آبی در معرض خشکسالی بیاوریم.

نابودی منابع آبی استان زیر سایه معدن دره زرشک

 موضوع بهره برداری از معدن مس دره زرشک یزد (واقع در بالادست منابع آبی شیرکوه) به سال ۱۳۹۱ بر می گردد که یک شرکت خصوصی فعال در بخش معادن مس با عنوان ملی، سعی داشت مجوز بهره برداری از آن را بگیرد. این شرکت تلاش کرد با ترفندهای مختلف علاوه بر مجاب ساختن سازمان محیط زیست استان و نهادهای مربوطه، مردم و حامیان محیط زیست یزد را هم کنار زده و عملا منابع آبی استان و محیط زیست یزد را با خطر نابودی مواجه سازد اما تاکنون موفق نشده است. در روزهای اوج فعالیت این شرکت بارها مردم محلی و تشکلات محیط زیستی با تجمع در منطقه مخالفت خود را با نابودی منابع طبیعی استان اعلام کردند. اما علیرغم اینکه به نظر می رسد موضوع بهره برداری از این معدن منتفی شده، نهادهایی در دولت همچنان به دنبال اخذ مجوز از سازمان محیط زیست هستند.

یکی از مهمترین آثار تخریبی بهره برداری از معدن مس دره زرشک، نابودی و آلودگی منابع آبی استان وتاثیرات مخرب آن بر دشتها وقناتهای حوزه آبریز استان است که گفته می شود در مجموع حدود دوهزار قنات وچشمه در طرفین آن درمعرض تهدید جدی قرار می گیرند. منطقه علی آباد و دره زرشک یزد جزو مناطق ممنوعه استان از نظر برداشت آب های زیرزمینی است و سالانه با ۵/۱ میلیون متر مکعب بیلان منفی آب روبروست.

منابع آبی شیرکوه، دغدغه سازمان محیط زیست یزد درباره معدن مس دره زرشک

نیره ملایی پور: بهره برداری از معدن دره زرشک موضوعی خاتمه یافته و بایگانی شده نیست و در حال حاضر منوط به مطالعات منابع آب شده است. سازمان حفاظت از محیط زیست بر اساس قوانین از معادن می خواهد ارزیابی E.I.A داشته باشند که در خصوص معدن دره زرشک این ارزیابی در مرحله بررسی منابع آب متوقف شده است. سوال ما این است که معدن مس دره زرشک چه تاثیری بر منابع آب پایین دستی خود دارد؟ آنهم در شرایطی که روستاهای بسیاری در پایین دست این معدن حضور دارند و منابع آب این منطقه یکی از استراتژیک ترین منابع آبی استان به حساب می آید. مجری مطالعات آب معدن دره زرشک سازمان آب منطقه ای استان یزد است و اگر دغدغه های سازمان محیط زیست در خصوص منابع آب برطرف نشود، قطعا این معدن به بهره برداری نخواهد رسید. تاکنون مطالعاتی که شرکت ملی مس درباره اثرات زیست محیطی بهره برداری از معدن دره زرشک انجام داده نتوانسته ضوابط سازمان محیط زیست را جوابگو باشد.

توجه به مخالفت گسترده مردم با معدن دره زرشک

سوای موضوع آب باید به ابعاد اجتماعی بهره برداری از معادن هم توجه کنیم. زمانی که مردم یک منطقه اعتراضاتی نسبت به فعالیت معدنی یا صنعتی دارند، وظیفه سازمان محیط زیست است که به خواسته ها و مشکلات آنها نیز توجه کند. در مطالعات محیط زیستی باید الزامات اجتماعی و تاثیرات فعالیت معدنی بر زندگی مردم را هم مورد ارزیابی قرار داد. وقتی بهره برداری از معدن دره زرشک با هجمه گسترده مردمی مواجه است باید در کنار مطالعات زیست محیطی پیوست اجتماعی طرح نیز مطابق اصول علمی تهیه شود. در این پیوست کارشناسان با حضور میان مردم و ارزیابی های آماری نظرات موافق و مخالف را جمع بندی کرده و گزارش می دهند. اگر مطالعات اجتماعی یک طرح معدنی پاسخش منفی شد، بهره برداری از آن دیگر معنایی ندارد زیرا هدف از توسعه، پیشرفت کم و کیفی زندگی مردم است و حال اگر مردم منطقه ای مخالف آن باشند، توسعه قابل توجیه نیست. بدون مشارکت مردم هرگونه فعالیت صنعتی یا معدنی موفقیت آمیز نخواهد بود.

توپ معدن دره زرشک در زمین آب منطقه ای یزد

در مجموع موضوع بهره برداری از معدن دره زرشک در مرحله ارزیابی منابع آب توسط سازمان آب منطقه ای یزد است و در صورت برطرف شدن دغدغه های محیط زیستی در حوزه آب، آنگاه باید ارزیابی E.I.A و سایر الزامات سازمان محیط زیست صورت بگیرد.

شرکت ملی مس ایران همچنان پیگیر بهره برداری از معدن دره زرشک هست اما آخرین موضع گیری استاندار یزد در این خصوص برآورده شدن الزامات سازمان محیط زیست است. در گفتگوهایی که با مدیرعامل سازمان آب منطقه ای یزد نیز داشتم پیشنهاد دادم برای مطالعات منابع آب در طرح معدن دره زرشک از کارشناسان خبره و طراز اول داخلی استفاده کنند و یا در صورت امکان از شرکت های مشاور خارجی دعوت به همکاری داشته باشند تا کاملا بی طرفانه این ارزیابی ها انجام شود.

معدن توران پشت و تخریب هزاران سال تاریخ  و طبیعت

بشارت یزد/ روستای تاریخی توران پشت که قدمت آن به چند هزار سال پیش بر می گردد در فاصله ۶۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان تفت واقع شده و بواسطه تپه‌‎‎های آهکی، چشمه‌های جوشان، تخت‌رستم و محدوده ثبت شده در فهرست آثار ملی یکی از مناطق بسیار مهم تاریخی و طبیعی استان به حساب می آید که چند سالی است بواسطه فعالیت های معدنی در آن با تخریب گسترده عرصه های طبیعی و تاریخی مواجه شده است. هرچند سازمان محیط زیست باید در گذشته شاکی فعالیت های معدنی در این روستا می شده است اما سازمان میراث فرهنگی استان در سال ۹۳ نسبت به معادن توران پشت شکایتی در دادگاه مطرح کرد اما به نتیجه نرسید. مدیرکل وقت میراث فرهنگی استان یزد در واکنش به این موضوع گفته بود: «فعالیت دوباره و تمدید مجوز معدن توران پشت، خیانت بود و نمی‌شود توجه به مسئله محیط زیست را در اولویت گذاشت اما مجوز معدن را نیز تمدید کرد.»

موضوع معادن روستای توران پشت را پیگیری می کنم

مدیرکل سازمان محیط زیست استان یزد در خصوص معدن توران پشت و خسارت های سنگین وارد شده بخاطر فعالیت های معدنی به آثار تاریخی و طبیعی این روستا،(در زمان مصاحبه) اظهار بی اطلاعی کرد و قول داد در اسرع وقت با بازدیدی از روستای توران پشت، موضوع را پیگیری خواهد کرد. وی پس از شنیدن ویژگی های باستانی و طبیعی روستای توران پشت گفت: متاسفانه در عرصه های مختلفی از استان یزد که جاذبه های گردشگری و تفرجگاهی دارد و باید در این زمینه ها فعالیت اقتصادی تعریف می شده؛ کسب و کارهای معدنی و صنعتی مستقر شده و تبعات مخرب زیست محیطی آن هم امروز دامن این مناطق را گرفته است. در خصوص معدن روستای توران پشت هم حتما با اداره کل میراث فرهنگی تعامل خواهیم داشت و اگر مشکلات زیست محیطی داشته باشد، ورود می کنیم.

بشارت یزد: اینکه قوانینی برای مقابله با تخریب محیط زیست توسط معادن و سایر عوامل دیگر در کشور وجود دارد، بحثی نیست اما تجربه نشان داده در دهه های گذشته همواره زور توسعه معدنی و کسب درآمد بر قوانین محیط زیستی چربیده و حالا فاجعه های زیست محیطی آنها کشور را با بحران مواجه کرده است. چه تضمینی وجود دارد که برای صدور مجوز بهره برداری از معادن  مدرک سازی صورت نگیرد؟ سازمان محیط زیست چگونه مدارک ارائه شده توسط سازمان های دیگر را راستی آزمایی می کند و سپس درباره مجوز یک معدن نظر می دهد؟ احتمال آن وجود ندارد قدرت و ثروت برخی فعالان معدنی قادر به دور زدن قوانین باشد؟

ملایی پور: قوانین مربوط به بهره برداری از معادن تا حدودی دست سازمان محیط زیست را بسته است و این سازمان تنها در مواردی که معدن در اراضی تحت مدیریتش واقع شده و یا نیازمند مطلعات ارزیابی زیست محیطی باشد؛ می تواند ورود کند. البته سازمان محیط زیست تنها بر اساس اعلام موافقت یک نهاد دیگر مثل نظرات سازمان آب منطقه ای درباره اثرات یک معدن بر روی منابع آب زیرزمینی، اقدام به صدور مجوز بهره برداری نمی کند. بطور مثال درخصوص معدن مس دره زرشک پس از انجام مطالعات مربوط به آب توسط سازمان آب منطقه ای یزد، وارد ارزیابی E.I.A می شود.

صدور مجوز مطالعاتی یک معدن به معنای رسیدن به بهره برداری نیست

اینکه سازمان حفاظت از محیط زیست مجوز مطالعاتی برای یک معدن صادر می کند به این دلیل است که نسبت به عوارض شدید زیست محیطی آن مطمئن نیست و تلاش دارد بر اساس ارزیابی های علمی و اصولی به اطمینان برسد. به هیچ وجه صدور مجوز مطالعاتی برای یک معدن به معنای رسیدن به بهره برداری نیست. سازمان محیط زیست باید دستگاه های متقاضی یا متولی فعالیت های معدنی را با ارائه مستندات کارشناسی نسبت به اثرات زیست محیطی معدن قانع کند و صرف مخالفت سازمان محیط زیست بدون پشتوانه مستنداتی، جلوی فعالیت معدنی گرفته نخواهد شد.

بشارت یزد: یکی از دلایل به ظاهر همه پسند و توجیه گر بهره برداری از معادن میزان اشتغالی است که در منقطه ایجاد می کند خصوصا در شرایطی که به دلیل مشکلات اقتصادی آمار بیکاری بالاست. برخورد سازمان محیط زیست با این موضوع چگونه است؟

ملایی پور: بی شک ایجاد اشتغال یا فراهم کردن زمینه اشتغالزایی از وظایف دولت است اما باید مشخص شود بهره برداری از یک معدن چه فرصت هایی را به وجود می آورد و در مقابل چه فرصت هایی را از محیط پیرامونی خود در آینده می گیرد. درست است که بهره برداری از هر معدنی برای عده ای کارآفرینی و کسب درآمد می کند؛ اما اگر آن معدن اثرات مخرب زیست محیطی همچون نابودی سفره های آب زیرزمینی و یا چراگاه ها و فضای سبز منطقه را داشته باشد در بلند مدت مشاغل بسیاری را در کشاورزی و دامداری و غیره از بین می برد که معمولا میزان نابودی شغلی و اثرات مخربی چون کوچ مردم از مناطق حومه معدن بسیار بیشتر از اشتغال ایجاد شده توسط معدن است.

نکته دیگری که باید در مطالعات مربوط به صدور مجوز بهره برداری معدنی لحاظ شود این است که یک معدن عمر مفید معینی دارد و روزی ذخایرش به اتمام می رسد و اشتغال حاصل از آن هم پایدار نیست.

معدن آنومالی دی-۱۹، فعالیت در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی

بشارت یزد/ معدن سنگ آهن آنومالی دی-۱۹ در پناهگاه حیات وحش دره انجیر یزد واقع شده محلی که زیستگاه یوزپلنگ در حال انقراض آسیایی است و یکی از پهنه های متنوع زیست محیطی کشور به حساب می آید. سالهاست که شرکت های بزرگ معدنی استان خواهان بهره برداری از این معدن هستند اما سازمان محیط زیست با قدرت مقابل خواسته آنها ایستاده است تا اینکه خبر رسید چندی پیش این سازمان مجوز مطالعاتی این معدن را به شرکت چادرملو داده است. بسیاری از فعالین محیط زیست بر این باورند فعالیت این معدن اثرات مخرب جبران ناپذیری بر محیط زیست دره انجیز و منابع طبیعی استان بر جای می گذارد هرچند در مقابل معادن بزرگ استان دسترسی به ذخایر معدن آنومالی دی-۱۹ را برای استمرار فعالیت های خود ضروری می دانند.

ملایی پور: در خصوص معدن آنومالی دی-۱۹ اینکه گفته شود میزان اشتغال و دستاوردهای مادی حاصل از این معدن در برابر جان چند یوزپلنگ ارزش بالاتری دارد حرف نادرستی است. چرا که این منطقه یک برند تنوع زیستی ایران است و اگر از بین برود رتبه محیط زیستی ایران در جهان پایین می آید. البته مدتی است که دوربین های ثبتی سازمان محیط زیست اثری از یوز آسیایی در دره انجیر (منطقه معدن آنومالی دی- ۱۹) مشاهده نکرده اند و این یوزپلنگ نادر تاکنون چندین بار در بهاباد مشاهده شده است.

نگاه سازمان محیط زیست در مقوله معادن همانطور که گفته شد صلب و غیر منطقی نیست و این سازمان تلاش می کند حساسیت های استراتژیک برخی از معادن را مورد توجه قرار دهد.

پرونده معدن دی- ۱۹ در کارگروه تعاملات معدنی سازمان محیط زیست و صمت مطرح شده و سازمان محیط زیست با صدور مجوز مطالعات معدنی از متولیان دی-۱۹ خواسته تا راهی برای رعایت استانداردهای مدنظر این سازمان پیدا کنند.

دیگر در پناهگاه های حیات وحش استان مجوز معدن صادر نمی شود

از جمله اقداماتی که برای اولین بار در کشور در استان یزد اتفاق افتاد این بود که ۲ منطقه شکار ممنوع "شیرکوه" و "کمکی بهاباد" به پناهگاه حیات وحش ارتقاء یافت. همچنین سازمان حفاظت از محیط زیست استان درخواست ارتقاء منطقه شکار ممنوع "آریز بافق" را هم داده است. چنین اتفاقی باعث می شود این مناطق زیر چتر حمایتی کامل سازمان محیط زیست قرار بگیرند. در این مناطق از گذشته معادن فلزی و غیر فلزی متعددی مجوز دریافت کرده اند که با ارتقاء آنها به پناهگاه حیات وحش دیگر مجوز هیچ معدنی در این مناطق صادر نخواهد شد. همچنین معادن فلزی در این مناطق نیز طبق برنامه زمانبندی شده ای تعطیل خواهند شد. این مهم زمانی که مناطق شکار ممنوع بودند امکان تحقق نداشت. همچنین دیگر امکان احداث جاده دسترسی جدید به معادن قدیمی مستقر در این مناطق داده نمی شود و حق ندارند از منابع آب پناهگاه حیات وحش نیز برای فعالیتهای معدنی خود استفاده کنند. همه این موارد شامل پناهگاه دره انجیر نیز می شود هرچند معدن آنومالی دی-۱۹ استثناست ولی دیگر هیچ معدنی در این منطقه هم مجوز نخواهد گرفت. خوشبختانه سازمان صمت استان یزد نیز در این زمینه با سازمان محیط زیست همکاری کامل دارد.

در حال حاضر هم معدن آنومالی دی-۱۹ تنها در مرحله مطالعاتی است و متولی آن حق هیچگونه دخل و تصرفی در منطقه را ندارد و تا زمانی که استاندارها و ضوابط مدنظر سازمان محیط زیست را تمکین نکند مجوز بهره برداری نخواهد گرفت.